محمد بن وفا
اِبْنِ وَفا، ابوالحسن علی بن محمد بن محمد بن وفا، مفسر، فقیه، ادیب، شاعر و صوفی مشهور سدۀ ۸ق مصر. او را قریشی و انصاری و نیز اصل وی را از اسکندریه دانسته‌اند (سخاوی، ۶/۲۱؛ داوودی، ۱/۴۳۷). اغلب مآخذ تولد او را در ۷۵۹ق/۱۳۵۸م، در قاهره ضبط کرده‌اند، اما شعرانی (۲/۲۲) به خط خود او دیده که تاریخ تولدش را صبح یکشنبه ۱۱ محرم ۷۶۱ق/۳ دسامبر ۱۳۵۹م نوشته است. او بسیار باهوش و تیزبین بود، چنانکه در کودکی شگفتی پدر را که خود صوفی و شاعر بود، برانگیخت. در حالی که کمتر از ۲۰ سال داشت، اجازه یافته بود که در مجامع سخن بگوید (ابن حجر، انباء، ۵/۲۵۶؛ سیوطی، ۳۰۴). برخی مآخذ، اجازه دهنده را پدرش دانسته‌اند، در حالی که ابن وفا پدرش را در کودکی از دست داده بود (نک : ابن حجر، الدرر، ۶/۳۲۶) و او و برادرش احمد تحت سرپرستی و تربیت شمس‌الدین محمد زیلعی قرار گرفته بودند (سخاوی. همانجا؛ ابن عماد، ۷/۷۱) و احتمالاً این اجازه از سوی زیلعی بوده است. ابن وفا در ۱۷ سالگی به جای پدر بر مسند ارشاد نشست و به زودی شهرتی عظیم یافت. او در تصوف تابع طریقت شیخ ابوالحسن شاذلی بود و گفته‌اند که اذکار و ادعیه‌ای موزون و آهنگ‌دار به مریدانش تعلیم داده بود که سبب جلب توجه قلوب عامۀ مردم شده بود (ابن حجر، انباء، ۵/۲۵۵؛ منوفی، ۲/۲۵۵). ابن وفا مردی خوش‌سیما و باوقار بود و ظاهری آراسته داشت و به ندرت در میان مردم ظاهر می‌شد. اصحاب و پیروانش در تکریم و تعظیم او سخت استوار بودند و از بذل مال در راه او دریغ نداشتند، تا آنجا که در دوستی و تعظیم او به غلو منسوب شدند (سخاوی، شعرانی، همانجاها؛ نبهانی، ۲/۳۵۹). گفته شده که او شیخی صاحب کرامت بود و کراماتی هم به او نسبت داده‌اند (شعرانی، همانجا؛ نبهانی، ۲/۳۵۸-۳۵۹). ابن وفا دارای اشعار و موشحاتی است در موضوعات و مضامین عرفانی و به گمان برخی از نویسندگان از اشعار او و پدرش بوی اتحاد و الحاد به مشام می‌رسد (ابن حجر، همان، ۵/۲۵۶). نوشته‌اند که وی مالکی مذهب بوده است، اما اینکه او در اواخر عمر در خانۀ خود منبری قرار داده بود و همانجا با اصحاب خویش نماز جمعه برپا می‌داشت، با مذهب مالکی مغایرت دارد (ابن عماد، ۷/۷۰، ۷۲). او در ذیحجۀ ۸۰۷/ ژوئن ۱۴۰۵ در سرای خویش واقع در الروضه (قاهره) وفات یافت و در قرافه در کنار مقبرۀ پدرش مدفون گشت (همانجا؛ داوودی، سخاوی، همانجاها)، اما اینکه شعرانی وفات او را ۸۰۱ق ضبط کرده است (همانجا)، درست به نظر نمی‌رسد.
آثار: از ابن وفا تألیفات بسیار در تصوف و تفسیر و فقه در دست است که از آن جمله‌اند:
الف ـ آثار خطی: ۱. الباحث علی الخلاص من سوءالظن بالخواص یا الباعث علی الخلاص فی احوال الخواص (فهرس مخطوطات، ۴/۶-۷؛ قس: ابن حجر، همانجا؛ ابن عماد، ۷/۷۱)؛ ۲. حزب ابن وفا یا حزب السادات (حتی. ۶۰۲؛ ازهریه، ۶/۳۴۸)؛ ۳. الدرجه العلیا فی معاریج الانبیاء (سید، ۱/۳۱۳)؛ ۴. دیوان (حتی، ۳۷؛ ازهریه، ۵/۱۰۶؛ ESC2, I/295)؛ ۵. ذکر الاخبار الوارده فی فضیله الاذکار (علوش، ۱(۲)/۲۱۶)؛ ۶. رساله فی التصوف (خدیویه، ۲/۸۵؛ GAL, II/147)؛ ۷. صلاه یا صلوات (ظاهریه، ۲/۲۵۳؛ GAL, S, II/149)؛ ۸. العروش (آربری، III/84؛ زرکلی، ۵/۷)؛ ۹. کشف مرآت العیون (GAL, S، همانجا)؛ ۱۰. لباس الفتوه (ازهریه، ۳/۶۲۳)؛ ۱۱. المدخل الی معرفه الاسماء الالهیه (فهرس مخطوطات، ۵/۲۴۰)؛ ۱۲. المسامع الربانیه (خدیویه، ۲/۱۳۵، ۷/۵؛ GAL، زرکلی، همانجاها)؛ ۱۳. مفاتیح الخزائن العالیه (یا العلیه) در تصوف (خدیویه، ۲/۱۳۶، ۷/۵؛ GAL, S؛ همانجا، کحاله، ۷/۲۳۲؛ بغدادی، ایضاح، ۲/۵۲۰)؛ ۱۴. موشحات (آلوارت، iii/223؛ زرکلی، همانجا)؛ ۱۵. واردات الهیّه (ازهریه، ۳/۶۴۹)؛ ۱۶. الوصایا (خدیویه، ۷/۶، ۱۰۸؛ GAL, S, IV/724)؛ ۱۷. کتاب (ازهریه، ۳/۶۱۷).
ب ـ آثار یافت نشده: ۱. تفسیر القرآن (سخاوی، ۶/۲۲؛ ابن عماد، ۷/۷۱؛ کحاله، همانجا)؛ ۲. فصول مواعظ (ابن حجر، همانجا)؛ ۳. الکوثر المترع فی الابحر الاربع، در فقه (ابن حجر، ابن عماد، همانجاها)؛ ۴. بغیه الرائد فی الدرر الفرائد (بغدادی. هدیه، ۱/۷۲۷)؛ ۵. خزینه الفضائل و سفینه الافاضل، که به گفتۀ بغدادی نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانۀ فیض اللـه در ترکیه موجود است (همانجا)؛ ۶. مرتصع ثدی الشفاءِ من منح اللـه تعالی علی ابن الوفاء (همانجا).
مآخذ: ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، انباء الغمر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م؛ همو، الدرر الکامنه، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م؛ ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق؛ ازهریه، فهرست؛ بغدادی، ایضاح؛ همو، هدیه؛ خدیویه، فهرست؛ داوودی، علی بن احمد، طبقات المفسرین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م؛ زرکلی، اعلام؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۴-۱۳۵۵ق؛ سید، خطی؛ سیوطی، حسن المحاضره، قاهره، ۱۲۹۹ق؛ شعرانی، عبدالوهاب بن احمد، الطبقات الکبری، قاهره، ۱۳۱۵ق؛ ظاهریه، خطی (تصوف)؛ علوش، ی. س. و عبداللـه رجراجی، فهرس المخطوطات العربیه، رباط، ۱۹۵۴م؛ فهرس مخطوطات جامعه الریاض (ملک سعود)، ریاض، ۱۹۸۲م؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م؛ منوفی، محمود ابوالفیض، جمهره الاولیاء، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م؛ نبهانی یوسف بن اسماعیل، جامع کرامات الاولیاء، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م؛ نیز:
Ahlward; Arberry; ESC2; GAL; GAL, S; Hitti, ph. K. et a;., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts, London, 1938.
حسین لاشی
